تاريخچه ورود دوربين عكاسي به ايران و شروع عكسبرداري
عكاسي در ايران مانند ساير پديده هاي مدرنيته در دوره قاجار آغاز گرديد. ظاهرا نخستين آگاهي از كتابهاي عصر ناصرالدين شاه در خصوص تاريخ ورود صنعت يا فن عكاسي را در جلد سوم "مرآت البلدان ناصري" تاليف محمدحسن خان اعتمادالسلطنه ( صنيع الدوله ) مي بينيم :
" …… يكي از صنايع جديده متعلق ومنشعب از علوم طبيعي كه در زمان سلطنت شاهنشاه رواج گرفته و ترقي حاصل كرده عكاسي است …………در اواخر عهد شاهنشاه مبرور محمدشاه غازي البسه الله ثوب النور مسيوريشارخان سرتيپ معلم كه اكنون زبان انگليسي وغيره مدرسه دارالفنون را معلم است با زحمت زياد بر روي صفحه نقره عكس مي انداخت و در اوايل سلطنت روحنافداه كه بناي مدرسه دارالفنون شد مسيو كرشيش نمساوي معلم توپخانه قدري در روي كاغذ امتحانات عكاسي نمود. مسيو فوكتي معلم طبيعي اول كسي است كه درمدرسه طهران كلديون استعمال نمود و مسيو كارليان كه براي انتشار علم وعمل عكاسي با فرخ خان امين الدوله از پاريس به طهران آمد عكس كلديون را شايع كرد …….
نمايي از عكاسخانه مباركه همايوني , عكس از بالاي عمارت شمس العماره
صنعت عكاسي برروي كاغذ حساس در سال 1839 م بوجود آمد و در سال 1841 م پلاكهاي شيشه براي عكاسي اختراع گرديد و از قرائن موجود اين اختراعات و همه انواع وسائل عكسبرداري دوسه سال پس از اينكه به بازار مي آمد بطور هديه بدست پادشاه ايران مي رسيد .
با اطلاعاتي كه از كتاب" مقالات گوناگون" تاليف دكتر خليل خان اعلم الدوله ثقفي از يادداشتهاي ريشار خان اولين عكسبرداري كه اعتماد السلطنه از او نام برده حاصل مي شود اين است كه اولين عكسبرداري برروي صفحه نقره در سال 1260 ه.ق در تبريز ، زماني كه ناصرالدين ميرزا وليعهد بود انجام شده است . دو دستگاه دوربين داگروتيپ يكي اهدايي از طرف ملكه انگليس و ديگري هديه امپراطور روس بود.
دوره ناصري را بايد دوره شكوفايي عكاسي در دوران قاجار يا ايران قرن نوزدهم ميلادي دانست . ناصرالدين شاه كه خود اهل ذوق و هنر بود به عكاسي علاقمند گرديد و بر توسعه اين فعاليت در درون دربار همت گماشت . وي با تأسيس عكاسخانه كاخ گلستان و نيز تشويق و حمايت عكاسان ، توانست تصاوير و يا به عبارتي اسناد هنري و تاريخي گرانبهايي از ايران آن روز را ثبت نمايد.
هرچند كه فعاليت وي به درون دربار و تربيت عكاسان درباري محدود گرديد ولي تأسيس رشته عكاسي در مدرسه مباركه دارالفنون ، نشان از اهتمام او به اين امر دارد.ناصرالدين شاه به عكاسي علاقمند شد و آن را نزد كارليان فرا گرفت . از آن پس شاه براي انجام كارهاي عكاسي اش و احداث تاريكخانه براي ظهورچاپ و تهيه شيشه هاي حساس ، حياط وعمارتي از ساختمانهاي سلطنتي را به عكاسخانه درباراختصاص داد وبدينسان عكاسخانه مباركه بنياد يافت . يادداشتها و مدارك برجاي مانده در كاخ گلستان، حاكي از آن است كه ناصرالدين شاه با ظهور فيلم و چاپ عكس آشنا بوده و از طرفي دستخط و توضيحات وي در حاشيه بسياري از عكسها و عبارت معروف ‹‹ خودمان انداختيم ›› نشان از فعاليت عكاسي او دارد .شاه براي اينكه عكاسخانه مديرمسئولي هم پيداكند آقارضاخانميرزا اسماعيل ، پيشخدمت سلام وبرادر علي نقي حكيم الممالك را كه ازمحرمان نزديكان شاه بود وبنا به امرشاه فن عكاسي را نزد كارليان به خوبي يادگرفته بود عكاسباشي و مديرعكاسخانه مباركه همايوني كرده ، به اين فن جديد صورت جدي و رسمي داد و از اين پس ازهمه اردوكشي ها، ييلاق ها ، سفرها ، مراسم سلام ، اسب دواني ها و شهرها و طبقات مختلف مردم و رجال عكس هاي فراوان متعدد گرفته درآلبومها قرارداده شد ودرآلبوم خانه سلطنتي دركاخ گلستان در شمس العماره گرد آمد. پسر
بايد خاطر نشان ساخت كه نمونه عكسهاي دوره محمدشاه را نبايد با صنعت عكاسي مرسوم امروز يكي دانست ، زيرا صنعت عكاسي " فتوگرافي " در سال 1265 ه.ق ( 1849م ) اختراع شده است يعني يك سال بعد از فوت آن پادشاه ، و آنچه در عهد محمدشاه وجود داشت و ريشار خان عمل مي كرد دستگاه " داگرئوتيپ " بود كه در سال 1839 م به وجود آمده بود .
عكسهاي گوناگوني كه دردوره ناصري برداشت شده ودرآلبومها قرارگرفته است ، جزعكس هاي سفرهاي اروپا ، حدود 13800 قطعه كه درآلبومخانه گلستان نگاهداري مي شود و بنا به نظريه شهريارعدل هنرشناس ايراني آلبومهاي عكس كاخ گلستان بهترين عكس هاي قديمي ايران را درزيباترين آلبومها ارائه مي دهد وبدون چون و چرا آلبومخانه گلستان مهمترين مركزجهاني عكس درباره ايران قديم بود و عكسهاي آن مسلماً بهترين وغني ترين فتوتك هاي جهان كوس برابري مي زنند . عكسهاي آلبوم خانه گلستان تصويرگويا و زنده ايران نيمه دوم قرن 13 ه.ق و اوايل قرن 14ه.ق است و هيچ بررسي اين دوره و حتي دوره هاي پيش ازآن بدون توجه به اين عكس ها نمي تواند صورت گيرد وحفظ و صيانت ومعرفي اين گنجينه فرهنگ جهاني كه برارزش آن حدي نمي توان قايل شد برمسئولان و فرد فرد ملت ايران وتمام جهانيان براي هميشه لازم است . ازنمونه هاي منحصر بفرد اين مجموعه مي توان ازنگاتيوهاي شيشه اي به اندازه 50×60 ياد كرد كه تصويردوربين اين شيشه ها و چگونگي تهيه تصويرمثبت ازآن ازطرفي و وضوح وكنتراست عالي نگاتيو از طرف ديگر تحسين برانگيز وجالب توجه است .
اولين آلبوم در آلبوم خانه سلطنتي كاخ گلستان
آلبومي در آلبوم خانه كاخ گلستان به شماره اموالي 232 وجود دارد .آلبوم اروپايي لبه طلايي ، با جلد چرمي قهوه اي طلاكوب كه بر روي لت چپ جلد آن نماي يك بناي اروپايي ( شايد قصر وينزور ) با قطعات كوچك چوبهاي رنگين منبت كاري شده است . بر صفحه اول آلبوم يك قطعه باسمه رنگ آميزي شده ، بريده و چسبانيده شده است . كه درزيرصفحه آن نوشته : پيشكش بنده آستان شهرياري ملك قاسم ميرزا به تاريخ شانزدهم رجب المرجب سنه 1266 ه.ق اما اين آلبوم به هنگام پيشكش شدن به شاه خالي از عكس بوده . هر چند اكنون 23 قطعه عكس در آن وجود دارد و 11 قطعه عكس نيز كه بيشتر تصوير زنان ناصرالدين شاه بوده از آن كنده شده است .
با اطلاعاتي كه از كتاب" مقالات گوناگون" تاليف دكتر خليل خان اعلم الدوله ثقفي از يادداشتهاي ريشار خان اولين عكسبرداري كه اعتماد السلطنه از او نام برده حاصل مي شود اين است كه اولين عكسبرداري برروي صفحه نقره در سال 1260 ه.ق در تبريز ، زماني كه ناصرالدين ميرزا وليعهد بود انجام شده است . دو دستگاه دوربين داگروتيپ يكي اهدايي از طرف ملكه انگليس و ديگري هديه امپراطور روس بود.
دوره ناصري را بايد دوره شكوفايي عكاسي در دوران قاجار يا ايران قرن نوزدهم ميلادي دانست . ناصرالدين شاه كه خود اهل ذوق و هنر بود به عكاسي علاقمند گرديد و بر توسعه اين فعاليت در درون دربار همت گماشت . وي با تأسيس عكاسخانه كاخ گلستان و نيز تشويق و حمايت عكاسان ، توانست تصاوير و يا به عبارتي اسناد هنري و تاريخي گرانبهايي از ايران آن روز را ثبت نمايد.
هرچند كه فعاليت وي به درون دربار و تربيت عكاسان درباري محدود گرديد ولي تأسيس رشته عكاسي در مدرسه مباركه دارالفنون ، نشان از اهتمام او به اين امر دارد.ناصرالدين شاه به عكاسي علاقمند شد و آن را نزد كارليان فرا گرفت . از آن پس شاه براي انجام كارهاي عكاسي اش و احداث تاريكخانه براي ظهورچاپ و تهيه شيشه هاي حساس ، حياط وعمارتي از ساختمانهاي سلطنتي را به عكاسخانه درباراختصاص داد وبدينسان عكاسخانه مباركه بنياد يافت . يادداشتها و مدارك برجاي مانده در كاخ گلستان، حاكي از آن است كه ناصرالدين شاه با ظهور فيلم و چاپ عكس آشنا بوده و از طرفي دستخط و توضيحات وي در حاشيه بسياري از عكسها و عبارت معروف ‹‹ خودمان انداختيم ›› نشان از فعاليت عكاسي او دارد .شاه براي اينكه عكاسخانه مديرمسئولي هم پيداكند آقارضاخانميرزا اسماعيل ، پيشخدمت سلام وبرادر علي نقي حكيم الممالك را كه ازمحرمان نزديكان شاه بود وبنا به امرشاه فن عكاسي را نزد كارليان به خوبي يادگرفته بود عكاسباشي و مديرعكاسخانه مباركه همايوني كرده ، به اين فن جديد صورت جدي و رسمي داد و از اين پس ازهمه اردوكشي ها، ييلاق ها ، سفرها ، مراسم سلام ، اسب دواني ها و شهرها و طبقات مختلف مردم و رجال عكس هاي فراوان متعدد گرفته درآلبومها قرارداده شد ودرآلبوم خانه سلطنتي دركاخ گلستان در شمس العماره گرد آمد. پسر
بايد خاطر نشان ساخت كه نمونه عكسهاي دوره محمدشاه را نبايد با صنعت عكاسي مرسوم امروز يكي دانست ، زيرا صنعت عكاسي " فتوگرافي " در سال 1265 ه.ق ( 1849م ) اختراع شده است يعني يك سال بعد از فوت آن پادشاه ، و آنچه در عهد محمدشاه وجود داشت و ريشار خان عمل مي كرد دستگاه " داگرئوتيپ " بود كه در سال 1839 م به وجود آمده بود .
عكسهاي گوناگوني كه دردوره ناصري برداشت شده ودرآلبومها قرارگرفته است ، جزعكس هاي سفرهاي اروپا ، حدود 13800 قطعه كه درآلبومخانه گلستان نگاهداري مي شود و بنا به نظريه شهريارعدل هنرشناس ايراني آلبومهاي عكس كاخ گلستان بهترين عكس هاي قديمي ايران را درزيباترين آلبومها ارائه مي دهد وبدون چون و چرا آلبومخانه گلستان مهمترين مركزجهاني عكس درباره ايران قديم بود و عكسهاي آن مسلماً بهترين وغني ترين فتوتك هاي جهان كوس برابري مي زنند . عكسهاي آلبوم خانه گلستان تصويرگويا و زنده ايران نيمه دوم قرن 13 ه.ق و اوايل قرن 14ه.ق است و هيچ بررسي اين دوره و حتي دوره هاي پيش ازآن بدون توجه به اين عكس ها نمي تواند صورت گيرد وحفظ و صيانت ومعرفي اين گنجينه فرهنگ جهاني كه برارزش آن حدي نمي توان قايل شد برمسئولان و فرد فرد ملت ايران وتمام جهانيان براي هميشه لازم است . ازنمونه هاي منحصر بفرد اين مجموعه مي توان ازنگاتيوهاي شيشه اي به اندازه 50×60 ياد كرد كه تصويردوربين اين شيشه ها و چگونگي تهيه تصويرمثبت ازآن ازطرفي و وضوح وكنتراست عالي نگاتيو از طرف ديگر تحسين برانگيز وجالب توجه است .
اولين آلبوم در آلبوم خانه سلطنتي كاخ گلستان
آلبومي در آلبوم خانه كاخ گلستان به شماره اموالي 232 وجود دارد .آلبوم اروپايي لبه طلايي ، با جلد چرمي قهوه اي طلاكوب كه بر روي لت چپ جلد آن نماي يك بناي اروپايي ( شايد قصر وينزور ) با قطعات كوچك چوبهاي رنگين منبت كاري شده است . بر صفحه اول آلبوم يك قطعه باسمه رنگ آميزي شده ، بريده و چسبانيده شده است . كه درزيرصفحه آن نوشته : پيشكش بنده آستان شهرياري ملك قاسم ميرزا به تاريخ شانزدهم رجب المرجب سنه 1266 ه.ق اما اين آلبوم به هنگام پيشكش شدن به شاه خالي از عكس بوده . هر چند اكنون 23 قطعه عكس در آن وجود دارد و 11 قطعه عكس نيز كه بيشتر تصوير زنان ناصرالدين شاه بوده از آن كنده شده است .
آلبوم متعلق به ملك قاسم ميرزا ، عموي ناصرالدين شاه
قسمت پشت آلبوم ملك قاسم ميرزا
اين آلبوم مورد علاقه شاه به سبب داشتن قديمي ترين تاريخ در ميان آلبوم هاي آلبوم خانه ناصرالدين شاه و برخي نظريات و فرضيات ديگر داراي قديمي ترين عكسهاي اين مركز تصويري نيز شمرده شده است . اما شواهد و مدارك بسياري ثابت مي نمايد كه عكسهاي آلبوم ، سالها بعد از پيشكش شدن درون آن چسبانيده شده اند و عكاس هيچ يك از عكسها ملك قاسم ميرزا نمي باشد .
بيشتر عكسهاي موجود در آلبوم ملك قاسم ميرزا چاپ شده از روي نگاتيو و ظاهرا به شيوه كولوديون تر است كه زودتر از سال 1851 م متداول نشده بود در صورتي كه اين آلبوم 16 رجب 1266 ه.ق برابر 28 مه 1850 م هديه شده بود.
قديمي ترين آلبوم حاوي عكس در آلبوم خانه سلطنتي كاخ گلستان
قديمي ترين آلبوم حاوي عكس در كاخ گلستان آلبومي است كه توسط لوئيچي پشه، افسر ايتاليايي كه در خدمت دولت ايران بود – حاوي عكسهاي تخت جمشيد مي باشد و هم اكنون با شماره اموالي 335 در آلبوم خانه كاخ گلستان نگهداري مي گردد- درسال 1274 ه.ق به ناصرالدين شاه اهداء گرديد. اين آلبوم و ساير آثار مشابه در واقع سرآغاز پيدايش آلبوم خانه است .
اين آلبوم مورد علاقه شاه به سبب داشتن قديمي ترين تاريخ در ميان آلبوم هاي آلبوم خانه ناصرالدين شاه و برخي نظريات و فرضيات ديگر داراي قديمي ترين عكسهاي اين مركز تصويري نيز شمرده شده است . اما شواهد و مدارك بسياري ثابت مي نمايد كه عكسهاي آلبوم ، سالها بعد از پيشكش شدن درون آن چسبانيده شده اند و عكاس هيچ يك از عكسها ملك قاسم ميرزا نمي باشد .
بيشتر عكسهاي موجود در آلبوم ملك قاسم ميرزا چاپ شده از روي نگاتيو و ظاهرا به شيوه كولوديون تر است كه زودتر از سال 1851 م متداول نشده بود در صورتي كه اين آلبوم 16 رجب 1266 ه.ق برابر 28 مه 1850 م هديه شده بود.
قديمي ترين آلبوم حاوي عكس در آلبوم خانه سلطنتي كاخ گلستان
قديمي ترين آلبوم حاوي عكس در كاخ گلستان آلبومي است كه توسط لوئيچي پشه، افسر ايتاليايي كه در خدمت دولت ايران بود – حاوي عكسهاي تخت جمشيد مي باشد و هم اكنون با شماره اموالي 335 در آلبوم خانه كاخ گلستان نگهداري مي گردد- درسال 1274 ه.ق به ناصرالدين شاه اهداء گرديد. اين آلبوم و ساير آثار مشابه در واقع سرآغاز پيدايش آلبوم خانه است .
آلبوم لوئيچي پشه، افسر ايتاليايي , هديه شده به ناصرالدين شاه قاجار
يكي از عكس هاي داخل آلبوم اهدايي لوئيچي پشه
" لوئيجی پشِه سرهنگی از اهالی "ناپل"ايتاليا و معلم پياده نظام ارتش ايران که خود عکاسی پرشور و شوق بود، در 1848م به ايران مهاجرت کرد تا فرماندهی کل قوای پياده نظام ايران را بر عهده گيرد. وی نخستين عکس ها را به روش کلوديون تر از آثار باستانی تخت جمشيد و برخی مناظر شيراز گرفته است. پشه اين عکس ها را با هزينه خود و در سفری که به فوريت " به طرز چاپاری" به شيراز رفته گرفته و در آلبومی به ناصرالدين شاه قاجار اهدا کرده است. اين آلبوم که قديم ترين آلبوم موجود در آلبوم خانه کاخ گلستان است نمونه های ديگری نيز در کتابخانه های مشهور دنيا دارد. آلبوم پشه از جهات بسياری قابل اهميت است. اين آلبوم اولين گزارش تصويری و نخستين عکس های مستند و اولين عکس ها از آثار باستانی را در خود جای داده است."
شاه قاجار كه در ابتدا عكاسي را امري تفنني مي پنداشت به تدريج دريافت كه از عكاسي مي توان به عنوان وسيله اي مطمئن و مناسب براي كسب اطلاع و آگاهي از اوضاع و احوال كشور استفاده نمود. از اين رو عكس برداري از نقاط مختلف كشور و درج اطلاعاتي مختصر و گاهي مفصل در زير عكسها متداول گرديد و بايگاني آنها در آلبومهاي مختلف، مجموعه اي غني و مستند را كه امروز به دست ما رسيده است ، پديد آورد.
اين اقدام در واقع استفاده از عكس به عنوان ابزاري براي اطلاع رساني بود كه هنوز هم به عنوان مهمترين جنبه اين هنر از آن ياد مي شود . اولين عكسهاي اجتماعي و معماري به تعبير امروزي ، محصول اين دوره است كه بعضي از آنها حتي پس از گذشت بيش از يك قرن از عمرشان ، از اعتبار و اهميت خاصي برخوردار هستند.
در دوره مظفري عكس برداري و تنظيم آلبوم هاي جديد نسبت به دوره قبل رونق كمتري داشت . ولي عكاسي از محدوده دربار خارج شد و در ميان مردم رواج يافت.
در دوره محمد علي شاه و احمد شاه نيز به علت شرايط خاص حكومتي ، توسعه و گسترش آلبوم خانه ادامه نيافت و با به قدرت رسيدن حكومت پهلوي، مطابق سنت معمول ، اقدامات سلسله پادشاهي قبل مورد بي مهري و بي توجهي قرار گرفت و آلبوم خانه و شيشه هاي عكس به داخل انبارها رانده شد و بسياري از وسايل و ابزار عكاسي فروخته و يا ناپديد گرديد و عملاً آلبوم خانه و عكاسخانه مباركه تعطيل شد.
با تعطيلي آلبوم خانه ، آلبوم ها در شرايط اسفناكي انبار و رها شدند. تا اينكه در دهه پنجاه شمسي به همت خانم بدري آتاباي رئيس وقت كتابخانه سلطنتي سابق به وضعيت آنها توجه گرديد.
" لوئيجی پشِه سرهنگی از اهالی "ناپل"ايتاليا و معلم پياده نظام ارتش ايران که خود عکاسی پرشور و شوق بود، در 1848م به ايران مهاجرت کرد تا فرماندهی کل قوای پياده نظام ايران را بر عهده گيرد. وی نخستين عکس ها را به روش کلوديون تر از آثار باستانی تخت جمشيد و برخی مناظر شيراز گرفته است. پشه اين عکس ها را با هزينه خود و در سفری که به فوريت " به طرز چاپاری" به شيراز رفته گرفته و در آلبومی به ناصرالدين شاه قاجار اهدا کرده است. اين آلبوم که قديم ترين آلبوم موجود در آلبوم خانه کاخ گلستان است نمونه های ديگری نيز در کتابخانه های مشهور دنيا دارد. آلبوم پشه از جهات بسياری قابل اهميت است. اين آلبوم اولين گزارش تصويری و نخستين عکس های مستند و اولين عکس ها از آثار باستانی را در خود جای داده است."
شاه قاجار كه در ابتدا عكاسي را امري تفنني مي پنداشت به تدريج دريافت كه از عكاسي مي توان به عنوان وسيله اي مطمئن و مناسب براي كسب اطلاع و آگاهي از اوضاع و احوال كشور استفاده نمود. از اين رو عكس برداري از نقاط مختلف كشور و درج اطلاعاتي مختصر و گاهي مفصل در زير عكسها متداول گرديد و بايگاني آنها در آلبومهاي مختلف، مجموعه اي غني و مستند را كه امروز به دست ما رسيده است ، پديد آورد.
اين اقدام در واقع استفاده از عكس به عنوان ابزاري براي اطلاع رساني بود كه هنوز هم به عنوان مهمترين جنبه اين هنر از آن ياد مي شود . اولين عكسهاي اجتماعي و معماري به تعبير امروزي ، محصول اين دوره است كه بعضي از آنها حتي پس از گذشت بيش از يك قرن از عمرشان ، از اعتبار و اهميت خاصي برخوردار هستند.
در دوره مظفري عكس برداري و تنظيم آلبوم هاي جديد نسبت به دوره قبل رونق كمتري داشت . ولي عكاسي از محدوده دربار خارج شد و در ميان مردم رواج يافت.
در دوره محمد علي شاه و احمد شاه نيز به علت شرايط خاص حكومتي ، توسعه و گسترش آلبوم خانه ادامه نيافت و با به قدرت رسيدن حكومت پهلوي، مطابق سنت معمول ، اقدامات سلسله پادشاهي قبل مورد بي مهري و بي توجهي قرار گرفت و آلبوم خانه و شيشه هاي عكس به داخل انبارها رانده شد و بسياري از وسايل و ابزار عكاسي فروخته و يا ناپديد گرديد و عملاً آلبوم خانه و عكاسخانه مباركه تعطيل شد.
با تعطيلي آلبوم خانه ، آلبوم ها در شرايط اسفناكي انبار و رها شدند. تا اينكه در دهه پنجاه شمسي به همت خانم بدري آتاباي رئيس وقت كتابخانه سلطنتي سابق به وضعيت آنها توجه گرديد.
